KDADALAK: Desde Timor-Leste hetan “Ukun Rasik An” no restaura ninia independensia iha loron 20 Maiu 2002, disputa rai, kriminaliza to’os na’in, monopoliu rai no konflitu agraria hirak seluk to’o ohin loron kontinua akontese no seidauk hetan ninia solusaun.
Maski ukun governasaun troka malu ba dawalu ona, nune’e mós iha ukun Governu Anterior konsege produs ona lei rai ne’ebé hanaran, “Rejime Especial Definisaun Titularidades Bens Imovel no Lei Espropriasaun Tanba Utilidade Publiku.” Maibé, lei hirak ne’e la konsege fó solusaun ba konflitu agraria iha Timor-Leste, tanba ukun nain sira la seriu iha ninia implementasaun, ne’e duni desizaun politika barak hamosu injustisa no ikus mai halo povu balun tenke lakon direitu ba rai no propriedade.
Situasaun hirak ne’e ita bele nota iha tinan hirak ikus ne’e, tanba iha fatin balun povu komesa halerik no sente ameasadu ho interese politika husi ukun nain sira ne’ebé la hatur lei inan no lei oan sira tuir ninia dalan loloos, entaun interese hirak ne’e sei halakon povu ki’ik sira nia direitu ba rai no propriedade ne’ebé haktuir no garante iha Konstituisaun Republika Demokratika Timor-Leste (K-RDTL) Artigu 54 ne’ebé ko’alia kona ba direitu ba propriedade privadu no Artigu 58 ko’alia kona ba hela fatin.
Publiku nia ejizensia atu hetan direitu na’in ba rai kontinua hasoru dezafiu no la sai prioridade ba programa governu nian, tanba realidade hatudu governu kontinua hamosu politika injustisa hodi hasai komunidade ho obrigatoriu husi sira nia hela fatin no pior liu tan jerente estadu sira ne’ebé tuir loloos atu asegura direitu povu failla iha interpretasaun lei. La hatene sira mak finze ka keta iha interese ne’ebé falun hela buat balun.? Ne’e duni, halo sira labele esklarese loloos buat ne’ebé partensia ba direitu povu nian.
Iha Suku Kaikoli, Munisipiu Dili komunidade hamutuk uma kain 31 ho total ema 117 tenke enfrenta problema ho governu ne’ebé halo alargamentu hodi konstrui edifisiu foun ba Polisia Nasional Timor-Leste (PNTL). Ne’e duni, iha loron 25 Juñu 2021 governu liu husi Dirasaun Nasional Terras Propriedade hamutuk entidade benefisariu PNTL halo despezu ho forsadamente hasoru na’in ba rai.
Tanba sente akontese injustisa ba prosesu ida ne’e, iha loron 23 Julu 2021 komunidade afetadu ho Rede ba Rai hato’o keixa kontra desizaun Ministeriu Justisa, Dirasaun Nasional Terras Propriedade, ne’e duni iha loron 5 Agostu 2021 Tribunál Disitrital Dili hala’o julgamentu ba kazu providensia kautelar ba pose ne’ebé komunidade afetadu ho Rede ba Rai hatama, nune’e iha loron 6 Agostu 2021 Tribunál desidi restitui fila-fali pose ba rekerente no iha loron 12 Agostu 2021 Tribunál marka realizasaun ba providensia cautelar ba restituisaun pose provizoriu no fó prazu loron 10 nia laran Advogadu Rede ba Rai sei hatama asaun prinsipil ba Tribunál hodi desidi rai ne’e estadu nian ka rekerente nian.
Situasaun hanesan akontese mós ba komunidade iha Suku Madohi ne’ebé afeita ba konstrusaun Aeroportu Internasional Nicolão Lobato Komoro, tanba governu hahú hasai ona komunidade uma kain 13 husi sira nia hela fatin la ho dignu, tanba valor indiminizasaun ka kompensesaun ne’ebé governu oferta ba afetadu sira la justu no la tuir prosedimentu ne’ebé deskreve iha Lei Numeru 8/2017, 26 Abril kona ba Espropriasaun Tanba Utilidade Publiku, Artigu 8 kona ba prinsipiu espropriasaun nian no Artigu 21 estudu kona ba impaktu sosiál no planu ba realojamentu.
Aliende ne’e, iha mós indikasaun balun ne’ebé viola Artigu 22 kona ba konsultasaun publiku, Tanya tuir informasaun husi afetadu sira katak, modelu konsultasaun ne’e hanesan fali halo sosializasaun. La’os ne’e de’it, disputa rai akontese mós iha Mantane, Munisipiu Aileu ne’ebé tuir planu sei hari sidade universitariu, inklui kazu rai iha Turleu-Beduku, kazu Gambel no fatin Arte Moris ne’ebé sei uza ba sede Konsellu Kombatente Libertasaun Nasional.
Klaru katak, desizaun governu nian hakarak atu halo dezenvolvimentu, maibé presiza mós halo estudu viabilidade, liu-liu ba kazu disputa rai iha Mantane, Munisipiu Aileu, atu nune’e komunidade labele sai fali vitima ba dezenvolvimentu ne’e rasik, tanba rai ne’ebé governu liu husi Ministeriu Ensinu Suprior Sensia no Kultura (MESSK) atu uza hodi hari sidade universitariu nu’udar rai heransa no potensia ba setor agrikultura.
“Husi inisiu ami kontente ho inisiativa ida ne’e, maibé ami la aseita sira hakarak hotu ami nia rai no uma fatin, tanba rai ne’e rai heransa ne’ebé beiala sira husik hela mai ami. Rai desputa ne’e ami uma kain 8 ne’ebé iha 31 parselas, tan ne’e ami husu ba governu liu-liu MESSK atu halo sidade universitariu iha rai mauxadu ho medida kuaze 66 hetares, ida ne’e gratuita no sei la selu centavus rum aba komunidade maibé tansá sira lakohi,” deklarasaun komunidade afetadu Elsa Xavier ne’ebé publiku iha media nasional balun.
Ko’alia kona ba rai, Timoroan sira hanoin katak, rai mak hatalin ema ho beiala sira, hahú ohin no ba futuru jerasaun sira. Tanba, rai nu’udar baze fundamentu hodi fó moris ba sosiedade humanu, liu husi rai maka ita bele hetan aihan, hari uma, fatin ba halimar, hala’o dezenvolvimentu no hala’o negosiu hodi sustenta moris loron loron nian.
Husi hanoin hirak ne’e, estadu presiza proteje direitu sidadaun sira hodi asesu ba rai, tanba estadu konsagra tiha ona iha Konstituisaun RDTL Artigu 54, alinea dahuluk hateten, “Ema hotu-hotu iha direitu ba propriedade privadu, no bele fó ba ema seluk bainhira sei moris no bainhira mate, tuir lei haruka. Nune’e mós, iha alinea datoluk husi artigu ne’e hateten, “atu hasai ema ida nia propriedade privada hodi halo ba uzu publiku tenke selu indiminizasaun loloos ba sidadaun tuir lei haruka. Direitu ida ne’e hetan mós rekoñesementu iha Deklarasaun Universal Direitus Humanu Artigu 17 ne’ebé dehan, “ema hotu-hotu iha direitu ba propriedade privadu nomós iha assosiasaun ho ema seluk.”
Relasiona ho disputa rai ne’ebé mensiona iha leten, sei hamosu problema sosial, ekonomia no kultural foun iha Timor-Leste, enkuantu governu kontinua uza forsa hodi hasai komunidade sira la ho dignu. Situasaun ne’e sei hamihis mós konfiansa povu ba ukun na’in sira nia politika ne’ebé laiha serteza juridiku (kepastian hukum) hodi garante povu nia direitu atu hetan titlu na’in ba rai.
Hare ba situasaun hirak ne’e, komunidade afetadu hamutuk ho organizasaun Rede ba Rai (RbR) hala’o asaun protesta hodi rekomenda ba governu, bainhira atu hala’o dezenvolvimentu tenke implementa tuir lei no konsidera direitu fundamentu povu nian, nune’e labele husik povu sai fali vitima ba dezenvolvimentu ne’e rasik.
Hafoin rejista kazu disputa hirak ne’e, Rede ba Rai ho ninia membru sira kontinua halo akompañamentu hodi defende komunidade afetadu sira nia direitu ba rai no hela fatin, inklui fó asistensia iha parte juridiku nian, atu nune’e kualker dezenvolvimentu ne’ebé estadu Timor-Leste implementa labele viola fali povu ki’ik sira nia direitu.
Ezijensia no rekomendasaun lubuk ida maka komunidade afetadu hamutuk ho Rede ba Rai hato’o ona ba instituisaun releventa sira liu husi hala’o dialogu aberta, Komunikadu Imprensa, hala’o audensia, edukasaun legal ho karakter la’os formal (entrega dokumentus legal). Objetivu husi servisu hirak ne’e, nu’udar esforsu ne’ebé Rede ba Rai ho ninia membru sira halo hodi tulun governu no publiku atu kumpriende, nune’e bele la’o tuir prosedimentu legal sira hotu iha lei ba rai nian.
Ko’alia kona ba asuntu rai iha Timor-Leste komplikadu tebes, tanba involve interese ho dimensaun oin-oin hanesan politika, ekonomia no kultura. Historia kona-ba disputa rai akontese desde tempu okupasaun Portuguesa no okupasaun ilegál Indonesia nian, ne’ebé nakonu ho dezlokasaun husi relokasaun obrigatoriu no korupsaun iha prosesu administrasaun rai.
Hateke ba historia pasadu, Timor oan barak lakon direitu ba rai no hela fatin, liu-liu iha zona hirak hanesan Ermera, Liquiça, Aileu no Maubesi, tanba rai productivu iha zona hirak ne’e hetan dominasaun husi kolonialista sira hodi dezenvolve projetu ekonomia agrikultura bazeadu ba kafe.
Situasaun ne’e kontinua akontese bainhira Indonezia tama mai hodi okupa rai ne’ebé hanesan ba jeneral sira nia interese. Ironia liu tan, ema balun monopóliu tiha rekursu naturais hanesan rai hodi hametin sira nia ekonomia no husik povu ne’ebé rai na’in kontinua moris ki’ak, balun sai traballadór no ikus mai mosu situasaun ida ne’ebé ema hanaran eskravidaun (atan).
Atu solusiona disputa rai ne’ebé kontinua akontese iha Timor-Leste, Governu konsege produs Lei Nu 13/2017 (Rejime Espesial Definisaun Titularidades Bens Imovel) no Lei Nu. 8/2017 (Lei Espropriasaun Tanba Utilidade Publiku). Parte pozitivu balun husi Lei Nu. 13/2017 maka rekoñese direitu informal nu’udar direitu primariu, inklui direitu komunitaria, nune’e mós iha Lei Espropriasaun nian deskreve klaru kona ba prinsipiu, inklui indeminizasun justu nomós prosesu partisipativu no nakloke ba publiku bainhira atu foti komunidade ka ema individu nia rai hodi uza ba interese publiku.
Meske nune’e, mosu preokupasaun barak husi publiku, tanbasá komunidade balun nafatin tenke lakon sira nia direitu ba rai no hela fatin hanesan kazu hirak ne’ebé mensiona iha leten? Resposta ne’e simples, presiza iha seriedade ba implementasaun lei no la’o tuir prosedimentu legal sira ne’ebé hatur ona iha lei hirak ne’e.
Hanoin seluk fali husi Organizasaun Kdadalak Sulimutuk Institute katak, governu presiza dezenvolve politika nasional ida kona ba rai nian ne’ebé holistiku no integradu, liu-liu politika ba Reforma Agraria, tanba politika Reforma Agraria maka uniku solusaun hodi rezolve problema rai iha Timor-Leste. Reforma Agraria tenke tuir duni kontestu sosiu politika, ekonomia no kultura Timor nian, tanba Timor-Leste rai ki’ikoan ne’ebé maioria populasaun agrikultór, ne’e duni kontestu ida ne’e relevansia tebes ho situasaun Timor nian.
Reforma Agraria la’os de’it ko’alia kona ba fahe rai, maibé presiza iha mudansa politika kona-ba agraria nian, nune’e bele defini prosesu kona ba oinsá uza rai, ema ida presiza uza rai to’o hektares hira, oinsá ita bele asesu ba rai agrikultura nomós oinsá maka ita bele proteje funsaun rai, atu nune’e labele monu ba iha esploitasaun rai ne’ebé ikus mai halo povu ki’ik sira maka lakon fali sira nia direitu. (**)
Hakerek nain,
Teodorico Da Silva
Media Officer, Kdadalak Sulimutuk Institute-KSI
