KDADALAK: Timor-Leste dadaun ne’e hasoru problema kona ba folin nesesidade baziku, liu-liu folin fos ne’ebé hahú sa’e makas iha merkadu. Situasaun ne’e prejudika tebes povu kbit laek sira ne’ebé ho rendimentu ekonomia ki’ik, tanba balun laiha kapasidade de kompras.
Problema ne’e akontese iha nivel global, tanba nasaun hirak ne’ebé durante ne’e importa fos mai Timor-Leste enfrenta hela problema mudansa klimatika. Ezemplu, iha India desde afeta alterasaun klimatika, Governu India desidi bandu exportasaun fós ba nasaun seluk, tanba sira nia produsaun rai laran menus.
Relasiona ho kestaun ne’e, Prezidente Uniaun Agrikultór Munisipiu Bobonaro (UAMB), Raimeiro dos Santos husu ba Governu atu investe iha setor agrikultura, hodi nune’e bele hasa’e produsaun rai laran no hametin soberania aihan, ne’e duni bainhira situasaun ne’e afeita mai Timor-Leste, ita iha ona produsaun ne’ebé naton atu responde ba nesesidade povu nian.
“Hanesan to’os na’in, ami preokupa oituan ho politika governu ne’ebé fó subsidiu ba empreza importador fós sira ho razaun katak atu hatun folin fos. Maibé, ida ne’e sei la solusiona problema ne’ebé agora ita infrenta, tanba tuir loloos governu tenke fó subsidu ba to’os no natar na’in sira, atu nune’e bele motiva sira hodi hasa’e produsaun aihan iha rai laran,” informa Raimeiro Jacinto ba media Kdadalak iha Suku Ritabou, Postu Administrativu Maliana, Munisipiu Bobonaro foin lalais.
Entertantu Koodenadora Rejiaun TAPSA, Erminia Pinto informa, politika governu hodi fó subsidiu ba empreza importador fos, ida ne’e atu bele regulariza de’it folin fos, nune’e folin fos bele asesibel ba iha komunidade, maibe komunidade sira nafatin la hetan benefisiu husi politika ida ne’e, tanba emprezariu sira mak sei hetan lukru husi subsidiu ne’e.
Erminia haktuir, loloos governu tenke halo investimentu dereita ba iha komunidade, ezemplu ida maka bele investe liu husi Sentru Lojistiku Nasional (CLN), atu nune’e bele ba sosa komunidade sira nia produtu ho folin ne’ebé razuavel, depois ajuda halo sirkusaun produtu sira ne’e ba iha merkadu, ida ne’e sei tulun to’os na’in sira ne’ebé produs haré ka produtu seluk bele hetan osan hodi sustenta nesesidade uma laran.
Situasaun ida ne’e mós sei fó espasu ba komunidade baibain ne’ebé la kaer to’os no natar bele asesu ba fos ho folin ne’ebé razuavel, tanba hetan ona intervensaun husi CLN.
Aliende ne’e, governu halo intervensaun ba folin fos liu husi fó subsidiu ba CLN hodi sosa produtu sira atu bele neutraliza sirkusaun fos iha rai laran, governu mós presiza insentiva subsidiu ba to’os na’in sira hodi nune’e bele hasa’e produsaun rai laran hodi kobre nesesidade aihan domestika nian.
“Agora problema mak ida ne’e, governu presiza hare kondisaun ba produsaun ka fator sira ne’e bele duni atu halo produsaun la’e,? dalan ida seluk mak halo investimentu liu husi hadia sistema irrigasaun, atu nune’e bee bele sufisiente ba to’os na’in sira hodi halo produsaun,” Erminia fó hanoin.
Hakarak ka lakohi governu tenke investe ona iha produsaun aihan nian, tanba ho dalan ida mak ita bele dehan ukun rasik an loloos, kore ita nia an husi dependensia ba iha produtu rai liur nian.
Ita tenke ejize nafatin ba governu hodi investe ba iha setor produtivu sira, liu-liu investe ba iha setor agrikultura, investe ba iha infraestrutura baziku sira hodi nune’e hasa’e produsaun aihan iha rai laran, investe ba iha rekursu sira hanesan bee, nune’e bee bele viavel ba to’os na’in sira hodi halo produsaun. (**)
