KSI, IEP ho KNRA Husu Governu Defini Presu ba Produtu Lokal KDADALAK: To’os na’in sira iha Timor-Leste tinan barak ona preokupa tebes kona ba folin produtu lokal, tanba to’o ohin loron governu rasik seidauk defini tabela ba presu produtu lokal.
Hatan ba preokupasaun ne’e Diretur Ezekutivu Kdadalak Sulimutuk Institute (KSI), Jenito Santana hetene, desde uluk kedas KSI hamutuk ho ninia parseiru sira hanesan Institute Edukasaun Publiku (IEP), Uniaun Agrikultór Ermera (UNAER), Movimentu Popular Reforma Agraria Liquiça (MPRAL), Uniaun Agrikultór Covalima (UNARCO), Uniaun Agrikultór Munisipiu Manufahi (UAMM) no Uniaun Agrikultór Munisipiu Bobonaro (UAMB), inklui grupu agrikultór sira ejize presiza iha tabela ba presu produtu lokal.
“Asuntu ida ne’e ami ko’alia bebeik ona no husu ba governu atu defini tabela ba presu produtu lokal sira, nune’e governu bele iha kbit hodi kontrolla presu produtu lokal sira iha rai laran, tanba problema ne’ebé agora dadauk ita hasoru mak presu produtu sira ne’ebé kontinua tun sa’e hela de’it,” informa Jenito Santana bainhira partisipa formasaun jestaun organizasaun ba dirijente kamponezes iha salaun Asosiasaun HAK, Farol, segunda foin lalais.
Santana haktuir, tanba to’o agora governu rasik seidauk defini kona ba presu produtu lokal, entaun halo presu produtu lokal sira kontinua tun sa’e, entau ida ne’e afeita tebes ba ita nia agrikultór sira, tanba bainhira folin produtu ne’e sa’e agrikultór sira bele hetan rendimentu di’ak, maibé kuandu folin produtu ne’e tun sira sente hanesan dezafiu ida ba sira.
Situasaun hirak ne’e sei prejudika mós mini koperativa ka produtor ki’ikoan sira ne’ebé durante ne’e sosa produtu lokal iha rai laran hodi distribui mai iha nasional, ezemplu se produtu lokal derepente sa’e makas entaun susar ba sira atu transporta mai iha nasional, tanba laiha merkadu ne’ebé atu sosa prodtu sira ne’e, tan ne’e ita hanoin governu presiza halo intervensaun lalais ba presu produtu lokal sira iha rai laran.
Bainhira ita iha ona tabela ba presu produtu lokal ne’ebé definitivu, ida ne’e bele fasilita agrikultór sira hodi hetan rendimentu ne’ebé di’ak no bele hasa’e to’os na’in sira nia ekonomia iha familia.
“Ami hanoin ida ne’e importante tebes no governu tenke hare asuntu ne’e ho seriu, tanba ida ne’e bele motiva nafatin ita nia agrikultór sira hodi halo produsaun, bainhira sira sente prodtu ne’ebé sira fa’an ne’e fó duni benefisiu ba sira,” tenik Santana.
Entertantu reprezentante Sekretariadu KNRA, David Oliveira hateten, durante ne’e ita seidauk iha tabela ba presu produtu lokal sira no maioria agrikultór sira moris iha area rurais, ne’ebé laiha koñesimentu naton kona-ba prosesu sira ne’e, entaun dala barak maluk agrikultór sira simu de’it saida mak sosa na’in sira hato’o, tanba sira mós presiza osan.
“Klaru katak governu presiza duni desidi tabela ba presu produtu lokal, maibé presu ne’e labele tun liu, nune’e produtór sira mós bele hetan rendimentu ekonomia ne’ebé naton hodi sustenta sira nesidade familia,” informa David Oliveira.
Nia haktuir, esperensia hatudu katak durante ne’e agrikultór sira maka sai supplier ba programa sesta bazika, maibé saida mak akontese kuaze folin produtu lokal sira iha kada munisipiu la hanesan, inklui iha munisipiu ida nia laran mós la hanesan, entaun ida ne’e sai hanesan probema ba agrikultór sira.
Nune’e mós Xefi Grupu Sigutu, Aldeia Aitama, Suku Maudemo, Postu Administrativu Tilomar, Munisipiu Covalima hateten, hanesan agrikultór durante ne’e sira kuda buat hotu, maibé folin ba prodtu mak ladun diak, ezemplu hanesan batar ninia folin tun liu no dala ruma karon ida fa’an ba $ 6 no $ 7 de’it, entaun ida ne’e halo to’os na’in sira laiha vontade atu produs, tanba folin ne’e ki’ik liu.
Nia haktuir, foin lalais iha implementasun programa sesta bazika governu haruka kompania sira ba sosa batar iha agrikultór sira mais ho folin ne’ebé ki’ik liu, entaun ida ne’e defikulta tebes to’os nain sira nia rendimentu.
Sim, loloos governu tenke defini presu produtu lokal sira, maibé ninia presu labele tun liu. Ezemplu hanesan batar kada kilo pelemenus $ 0.50 ka $ 1.00, foremungu ninia folin kada kilo bele $ 1.50 ka $ 2.00, hodi nune’e agrikultór sira mos bele hetan rendimentu ne’ebé naton hodi hadia ekonomia familia.
Bainhira agrikultor sira nia produtu hetan folin di’ak, bele motiva mós agrikultór sira hodi halo produsaun, tanba servisu hala’o servisu agrikultura ne’e todan, hahú prepara fini, kuda, hamos nia to’os, presiza tau matan no kuidadu hodi labele hetan estragus husi pesti, inklui to’o iha prosesu koileta, hamos depois habai halo maran hafoin mak bele fa’an.
“Hanesan foin lalais ami tuir formasaun koperativa nian, Sekertariu Estadu Kooperativa dehan, batar ne’e tenke fa’an kada kilo ho folin $ 0,30 sentavus, ida ne’e halo komunidade sira triste, tanba folin ne’e la ajuda agrikutór sira nia moris. Iha fatin hanesan Prezidente Uniaun Agrikultór Munisipiu Bobonaro (UAMB), Raimiro Jacinto mós preokupa kona ba folin produtu lokal ne’ebé laiha mudansa, tanba fos, batar no foremengu ne’ebé kompania sira ba sosa kuaze folin ki’ik liu.
“Husu ba governu atu hasa’e presu folin produtu lokal sira, nune’e bele ajuda fó moris ba to’os na’in sira, se la’e tinan – tinan ita nunka atu rezolve agrikultór sira nia problema,” hakotu nia.
